مشکلات تعادل پس از آسیب های عصبی: علل و بهترین درمان های توانبخشی

علل مشکلات تعادل پس از بیماری‌های عصبی

سیستم تعادل بر هماهنگی سیستم وستیبولار(لابیرنت یا عصب شنوایی)، ورودی‌های بینایی و فیدبک های پروپریوسپتیو (جسمی-حسی) تکیه دارد. بیماری‌های عصبی می‌توانند به روش‌های مختلف این سیستم را مختل کنند:

1) سکته مغزی

سکته مغزی می‌تواند انواع مختلفی از مشکلات تعادلی را ایجاد کند، که ناشی از آسیب به نواحی مختلف مغز است که در کنترل تعادل و حرکت بدن نقش دارند. این مشکلات می‌توانند شامل موارد زیر باشند:
– ناتوانی در کنترل وضعیت بدن (Postural Instability): بیماران اغلب نمی‌توانند به طور مؤثر تعادل بدن خود را در حالت ایستاده یا نشسته حفظ کنند، که می‌تواند منجر به افتادن‌های مکرر شود.
– افزایش نوسانات بدن: (Increased Body Sway) در حالت ایستاده، فرد ممکن است دچار نوسانات بیشتری در بدن شود، که نشان‌دهنده اختلال در تعادل است. این حالت معمولاً به دلیل ضعف، اسپاستیسیتی، یا آسیب به سیستم‌های وستیبولار یا حس عمقی رخ می‌دهد.
– عدم توانایی در تغییر وضعیت :(Difficulty in Transitioning Positions) تغییر از حالت خوابیده به نشسته، نشسته به ایستاده یا برعکس، ممکن است برای بیماران سخت و یا غیرممکن باشد. این مشکل به دلیل نقص در هماهنگی بین عضلات و مغز رخ می‌دهد.
– مشکلات راه‌رفتن :(Gait Instability) بیماران سکته مغزی اغلب دارای قدم‌های نامتعادل و غیرمطمئن و ناموزون هستند، که ممکن است به دلیل ضعف عضلات، وجود اسپاستیسیتی در پاها، کاهش حس عمقی یا آسیب به نواحی مغزی مسئول کنترل راه‌رفتن باشد.
– اختلال در تعادل در هنگام انجام وظایف چندگانه :(Dual-task Impairment) بیماران ممکن است هنگام تلاش برای انجام چند وظیفه همزمان (مثلاً راه‌رفتن و صحبت کردن) دچار ناتوانی در حفظ تعادل شوند، که این نشانه‌ای از اختلالات شناختی و تعادلی است.

2) بیماری پارکینسون

در بیماری پارکینسون، مشکلات تعادلی با پیشرفت بیماری بیشتر شده و خطر افتادن را افزایش می‌دهند. این مشکلات ناشی از چندین عامل هستند:
– ناپایداری وضعیتی (Postural Instability) : یکی از مشکلات اصلی پارکینسون، حفظ تعادل هنگام ایستادن یا راه رفتن است که باعث افزایش خطر سقوط می‌شود.
– مشکلات راه رفتن (Gait Problems) : برخی بیماران دچار نوعی راه رفتن موسوم به راه رفتن فستیناتور (festinating gait) می‌شوند که گام‌ها به‌تدریج کوتاه‌تر و سریع‌تر می‌شوند و باعث می‌شود فرد نتواند متوقف شود و احتمال برخورد یا افتادن بیشتر شود. همچنین، یخ زدن حرکات (FoG) می‌تواند باعث احساس “چسبیدن” پاها به زمین شده و تعادل را مختل کند.
– اختلالات دیداری-فضایی (VisuoSatial Impairment) : ناتوانی در درک درست فضا و موانع می‌تواند حرکت ایمن در محیط را سخت کرده و خطر افتادن را افزایش دهد.
– افت فشار خون وضعیتی (Orthostatic Hypotension) : افت ناگهانی فشار خون هنگام ایستادن و تغییر پوزیشن یا تغییر وضعیت سر، منجر به سرگیجه و غش کردن می‌شود که خطر افتادن را بیشتر می‌کند.
– دیسکینزی (Dyskinesia) : برخی بیماران به دلیل عوارض جانبی داروها، حرکات غیرارادی را تجربه می‌کنند که می‌تواند تعادل را مختل کند. حرکات آهسته و مشکل در شروع حرکات (Bradykinesia) نیز می‌توانند باعث ناپایداری و خطر افتادن شوند.

3) مولتیپل اسکلروزیس (MS)

افراد مبتلا به مالتیپل اسکلروزیس (MS) ممکن است مشکلات تعادلی را تجربه کنند که به دلیل آسیب به سیستم عصبی مرکزی رخ می‌دهد. برخی از مشکلات تعادلی که پس از MS ایجاد می‌شوند عبارتند از:
– آتاکسی (Ataxia) : این اختلال باعث ناهماهنگی حرکات می‌شود و می‌تواند روی تعادل و حرکات بدن تأثیر بگذارد. افراد ممکن است در ایستادن یا راه رفتن دچار مشکل شوند.
– سرگیجه و احساس چرخش محیط پیرامون : افراد ممکن است احساس چرخش سر یا محیط پیرامون را تجربه کنند که می‌تواند در انجام کارهای روزمره مشکل ایجاد کند.
– اسپاستیسیتی (Spasticity) : سفتی و انقباض غیرطبیعی عضلات می‌تواند باعث محدودیت در حرکت و تعادل شود.
– ضعف عضلانی: ضعف عضلانی ناشی از آسیب عصبی می‌تواند باعث ناتوانی در ایستادن یا حرکت مؤثر شود.
– مشکلات بینایی: تاری دید، دوبینی یا مشکلات بینایی دیگر می‌تواند باعث مشکل در برقراری تعادل شود.

4) آسیب مغزی تروماتیک (TBI)

پس از آسیب مغزی تروماتیک (TBI)، مشکلات تعادلی مختلفی ممکن است ایجاد شود که به دلیل آسیب به بخش‌های مختلف مغز است. این مشکلات می‌توانند شدید یا خفیف باشند و بستگی به شدت و محل آسیب دارند. برخی از این مشکلات شامل موارد زیر می‌شود:
– سرگیجه و احساس عدم تعادل: افراد ممکن است دچار سرگیجه مداوم شوند یا هنگام راه رفتن و ایستادن احساس عدم تعادل کنند. این حالت می‌تواند شبیه به تجربه سرگیجه‌ای باشد که پس از دوران نقاهت ناشی از بیماری‌های ویروسی در برخی افراد مشاهده می‌شود.
– اختلال در هماهنگی حرکات (آتاکسی): آسیب به مخچه یا بخش‌های دیگر مغز می‌تواند باعث از دست دادن هماهنگی حرکات شود. این حالت می‌تواند مانند راه رفتن نامتعادل افرادی باشد که دچار مسمومیت الکلی شده‌اند.
– ناتوانی در تغییر موقعیت سریع: افراد مبتلا به TBI ممکن است هنگام تغییر وضعیت از نشسته به ایستاده دچار سرگیجه یا سبکی سر شوند، که حالتی مشابه افت فشار خون ارتواستاتیک است.
– ضعف عضلانی: در برخی موارد، ضعف عضلات بدن ناشی از آسیب مغزی ممکن است حرکت را دشوار کرده و تعادل را تحت تأثیر قرار دهد.
– تغییرات در حس عمقی (Proprioception) : حس عمقی مسئول آگاهی از وضعیت بدن در فضا است. آسیب به این حس می‌تواند باعث عدم توانایی در حفظ تعادل شود، مشابه وضعیتی که فرد چشم بسته سعی در حفظ تعادل دارد.

5) نوروپاتی محیطی

نوروپاتی محیطی به آسیب اعصاب محیطی اشاره دارد که می‌تواند منجر به مشکلات تعادلی شود. این وضعیت به دلایل مختلفی مانند دیابت، کمبود ویتامین، عفونت‌ها یا سموم ایجاد می‌شود. مشکلات تعادلی مرتبط با نوروپاتی محیطی شامل موارد زیر است:
– کاهش حس در پاها: یکی از شایع‌ترین مشکلات نوروپاتی محیطی کاهش یا از دست دادن حس در پاها است. این باعث می‌شود فرد نتواند به درستی موقعیت پاها و کف پا را حس کند و در نتیجه تعادل او به‌ویژه هنگام راه رفتن یا ایستادن مختل می‌شود.
– کاهش حس عمقی (Proprioception) : آسیب به اعصاب محیطی می‌تواند حس عمقی را که به فرد کمک می‌کند تا از موقعیت بدن در فضا آگاه باشد، مختل کند. این نقص به‌ویژه زمانی که فرد روی سطوح ناپایدار یا بدون کمک بینایی حرکت می‌کند (مثل در تاریکی) باعث افت شدید تعادل می‌شود.
– ضعف عضلانی: نوروپاتی می‌تواند باعث ضعف در عضلات پاها و اندام‌ها شود. این ضعف باعث ناتوانی در پشتیبانی و حفظ تعادل می‌شود.
– احساس گزگز یا بی‌حسی: احساس بی‌حسی یا سوزن سوزن شدن در پاها می‌تواند به طور غیرمستقیم روی تعادل تأثیر بگذارد، زیرا فرد ممکن است حس طبیعی خود را از دست بدهد و در حفظ تعادل دچار مشکل شود.
– عدم هماهنگی حرکات: افراد مبتلا به نوروپاتی ممکن است در هماهنگی حرکات خود دچار اختلال شوند که به مشکل در تعادل و حرکات روزانه مانند راه رفتن، ایستادن و بالا رفتن از پله‌ها منجر می‌شود.

بهترین درمان های توانبخشی برای مشکلات تعادل

درمان‌های تعادلی برای افرادی که دچار اختلالات تعادلی ناشی از عارضه‌های نورولوژیک (مانند مالتیپل اسکلروزیس، آسیب مغزی تروماتیک، یا نوروپاتی محیطی و …) شده‌اند، بسته به نوع و شدت اختلال متفاوت است. در اینجا به برخی از مؤثرترین رویکردها اشاره می‌کنیم:

1) فیزیوتراپی: (Physical Therapy)

فیزیوتراپی شامل تمرینات و تکنیک‌هایی است که به بهبود تعادل و هماهنگی کمک می‌کند. این برنامه‌ها معمولاً شامل موارد زیر هستند:
• تمرینات تعادلی: تمریناتی که روی سطوح ناپایدار (مثل بالانس بورد) یا با چشمان بسته انجام می‌شوند تا سیستم تعادلی تقویت شود.
• تمرینات تقویتی عضلات: تمریناتی برای تقویت عضلات پا و تنه که برای حفظ تعادل ضروری هستند.
• تمرینات کششی: کمک به بهبود انعطاف‌پذیری و کاهش اسپاستیسیتی یا سفتی عضلات.

2) تمرینات تعادلی وستیبولار (Vestibular Rehabilitation Therapy – VRT)

این روش به‌ویژه برای افرادی که به دلیل مشکلات سیستم دهلیزی (vestibular) دچار اختلالات تعادلی شده‌اند مؤثر است.
• تمرینات بینایی-دهلیزی: برای هماهنگی بهتر بین چشم‌ها و گوش داخلی.
• تمرینات سر و بدن: برای بهبود هماهنگی و کنترل حرکات سر و بدن در فضا.

3) کاردرمانی (Occupational Therapy)

کاردرمانگران به افراد کمک می‌کنند تا فعالیت‌های روزانه خود را با وجود مشکلات تعادلی انجام دهند. این روش‌ها شامل:
• آموزش راه‌های جایگزین برای انجام کارهای روزمره: استفاده از وسایل کمکی مانند عصا یا واکر.
• آموزش استراتژی‌های ایمنی: برای جلوگیری از سقوط یا آسیب.

4) تحریک الکتریکی عصبی (Functional Electrical Stimulation – FES)

این روش به فعال‌سازی عضلات ضعیف شده با استفاده از جریان الکتریکی کمک می‌کند. این روش به ویژه برای افرادی که ضعف عضلانی دارند مفید است و می‌تواند تعادل را تقویت کند.

5) تمرینات ذهن – بدن (Mind-Body Exercises)

تکنیک‌هایی مانند:• یوگا و تای‌چی: این تمرینات به بهبود تعادل، قدرت و هماهنگی کمک می‌کنند. همچنین با تمرکز بر آگاهی از بدن در فضا (proprioception)، از افتادن و بی‌تعادلی جلوگیری می‌کنند.
• مراقبه و تنفس عمیق (meditation & breathing exercises) : که به کاهش اضطراب و استرس مرتبط با ناتوانی تعادلی کمک می‌کند.

6) وسایل کمکی:

برای افرادی که دچار مشکلات شدید تعادلی هستند، استفاده از وسایلی مانند عصا، واکر یا بریس پا می‌تواند کمک‌کننده باشد و ایمنی بیشتری برای آنها فراهم کند.

7) درمان های دارویی:

در برخی موارد، داروهایی برای کنترل علائم خاص مانند اسپاستیسیتی، سرگیجه یا سایر مشکلات مرتبط با عارضه‌های نورولوژیک ممکن است تجویز شوند. استفاده از دارو باید تحت نظارت پزشک انجام شود.

8) جراحی (در موارد خاص):

در موارد نادر و در صورتی که روش‌های غیرجراحی مؤثر نباشند، جراحی ممکن است توصیه شود. به‌عنوان مثال، جراحی‌های مرتبط با سیستم دهلیزی برای مشکلات تعادلی شدید که به درمان‌های دیگر پاسخ نمی‌دهند.

9) بازآموزی شناختی – حرکتی (Cognitive Rehabilition):

این روش بر بهبود ارتباطات مغز و بدن تمرکز دارد و برای بیمارانی که دچار مشکلات شناختی همراه با تعادل هستند، مناسب است.

توجه

برنامه درمانی به وضعیت و نوع اختلال تعادلی هر بیمار بستگی دارد و باید با نظارت پزشک و متخصصین فیزیوتراپی و کاردرمانی انجام شود